حروف لسانی
حروف لِسانی یکی از مخارج حروف است و به حروفی که زبان در تلفظ آنها نقش دارد، گفته می‌شود. از مخرج زبان به کمک بخش‌های مختلف دندان و کام بالا، ۱۸ حرف (ق، ک، ج، ش، ی، ض، ل، ن، ر، ت، د، ط، س، ز، ص، ث، ذ، ظ) تلفظ می‌شوند.
حروف «قاف» و «کاف» توسط انتهای زبان، «جیم»، «شین» و «یاء» توسط وسط زبان، «ضاد» توسط کناره زبان و مابقی حروف نیز توسط جلوی زبان تلفظ می‌شوند و هرکدام از این حروف در علم تجوید با نام‌های مختلفی چون حروف لَهوی، شَجری، ضِرسی، ذَلقی، نِطعی، اَسَلی و لِثَوی شناخته می‌شوند.
برخی از علما تلفظ حرف از مخرج خود را در نماز لازم دانسته و معتقدند که باید کلمات طوری ادا شوند که عرف عرب آن را صحیح بداند و بر شخصی که قرائت صحیح را نمی‌داند، یادگیری آن را واجب دانسته‌اند.
معرفی اجمالی
حروف لسانی اصطلاحی در علم تجوید و از مخارج حروف است. لسان در لغت به معنای زبان است؛ لذا به حروفی که زبان در تلفظ آنها نقش داشته باشد، حروف لسانی گفته می‌شود. این جایگاه از وسیع‌ترین مواضع دستگاه تکلم به حساب می‌آید. از جایگاه لسان ۱۸ حرف (ق، ک، ج، ش، ی، ض، ل، ن، ر، ت، د، ط، س، ز، ص، ث، ذ، ظ) تلفظ می‌شود.
این بخش از مخارج حروف، شامل اجزاء مختلفی چون زبان اصلی، زبان کوچک، دندان‌ها و کام بالا می‌باشد. زبان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. به انتهای ریشه زبان «اَقصی اللسان»، به وسط زبان «وَسَط اللسان»، به کناره زبان «حافَه اللسان» و به جلو و نوک زبان «طَرف اللسان» گفته می‌شود. کام بالا نیز از چهار بخش لهات(زبان کوچک)، حَنَک الاعلی(نرم کام)، نِطع(سخت کام) و لثه و دندان‌ها تشکیل می‌شود.
بخش‌های مختلف زبان در برخورد با دندان‌ها، کام بالا و زبان کوچک حروف لسانی را به وجود می‌آورند. در علم تجوید، هرکدام از این بخش‌ها مشخص و نام‌گذاری شده است. حروف «قاف» و «کاف» توسط انتهای زبان، «جیم»، «شین»، «یاء» توسط وسط زبان، «ضاد» توسط کناره زبان و مابقی حروف نیز توسط جلوی زبان تلفظ می‌شوند.
اقسام
۱۸ حرف لسانی دارای ده مخرج است که هرکدام از مخارج، با نام‌های گوناگونی در علم تجوید شناخته می‌شوند.
حروف لَهوی: به حروفی گفته می‌شود که توسط انتهای زبان و زبان کوچک ادا می‌شوند. دو حرف «قاف» و «کاف» از حروف لهوی محسوب می‌شوند. از آن جهت که زبان کوچک در تلفظ این دو حرف نقش دارد، به این حروف، حروف لهوی گفته می‌شود.
حروف شَجری: به حروفی گفته می‌شود که از مخرج شَجر دهان تلفظ شود. شجر به معنای گشاده‌گی است و به وسط زبان با قسمت مقابل آن از سقف دهان، گفته می‌شود و حروف «جیم»، «شین» و «یاء» از حروف شجری هستند. در ادای «جیم» زبان به کام بالا می‌چسبد؛ اما در «شین» و «یاء» با کمی فاصله ادا می‌شوند.
حرف ضِرسی: به حرف «ضاد» حرف ضرسی یا حافی گفته می‌شود؛ زیرا بر اثر برخورد کناره زبان با دندان‌های اضراس (عقل، آسیاب و نیش) تلفظ می‌شود. علمای علم تجوید این حرف را سنگین‌ترین و سخت‌ترین حرف از حروف الفبا دانسته‌اند.
حروف ذَلقی: به سه حرف «لام»، «نون»، «راء» حروف ذلقی یا ذولَقی و یا لِثَوی گفته می‌شود. ذلق در علم تجوید به معنای تیزی نوک زبان است؛ لذا به حروفی که نوک زبان در تلفظ آنها دخالت دارد، حروف ذلقی گفته می‌شود.
حروف نِطعی: به سه حرف «طاء»، «دال»، «تاء» گفته می‌شود و آن انطباق سر زبان با ریشه‌های(لثه) دندان‌های ثنایای بالا که با محبوس شدن هوا و بیرون دادن ناگهانی آن، به وجود می‌آید. به این حروف از آن جهت که سقف دهان در تلفظ آنها نقش دارد، حروف نطعی گفته می‌شود.
حروف اَسَلی: به بخش جلوی زبان اَسَله اللسان گفته می‌شود. این بخش از زبان در تلفظ سه حرف «صاد»، «سین» و «زای»، نقش دارد؛ بدین جهت که مخرج آنها بخش جلوی سطح زبان و سطح صاف پشت لثه دندان‌های ثنایای بالا می‌باشد؛ لذا به این سه حرف حروف اسلی گفته می‌شود.
حروف لِثَوی: به حروفی که هنگام تلفظ به لثه متکی هستند، گفته می‌شود. به حروف «ظاء»، «ذال»، «ثاء» از جهت نزدیک بودن مخرج آنها با لثه حروف لثوی گفته می‌شود.
احکام
از ده حرفی که تلفظ عربی آن با فارسی متفاوت است، حروف ذ، ث، ص، ض، ط، ظ، از حروف لسانی است و برای خواندن نماز لازم است که به صورت عربی صحیح تلفظ شود؛ زیرا ممکن است در صورت عدم رعایت آن، معنای کلمه تغییر کند. امام خمینی در جواب سوال از وجوب یا عدم وجوب ادا لفظ از مخرج خود، معتقد است که باید کلمات طوری ادا شود که عرف عرب آن را صحیح بداند. آیت‌الله خامنه‌ای قرائت صحیح همه ذکرهای واجب و غیر واجب نماز را واجب می‌داند و بر کسی که قرائت صحیح را نمی‌داند، یادگیری آن را واجب دانسته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، صص۱۵۸.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه لسان
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۵۷.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۵۸؛ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵-۴۶
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م؛ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۹.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۹.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۲.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۲.
- ↑ الصراف، الجدید فی علم التجوید، ۱۴۲۸ق، ص۳۰
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۱۶
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۴۰.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، سرالبیان، ص۱۶۳.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۴۱.
- ↑ ، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ دفتر انتشارات اسلامی، استفتائات از محضر امام خمینی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۸.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۰.
منابع
- .
- بیگلری، حسن، سر البیان فی علم القرآن، با تجوید کامل استدلالی، تهران، کتابخانه سنایی، ۱۳۶۴ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ق.
- حبیبی، شهیدی، علی، محمدرضا، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبه الاستفتائات، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، نشر فقه روز، ۱۳۹۲ش.
- دفتر انتشارات اسلامی، استفتائات از محضر امام خمینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- الصراف، مصطفی، الجدید فی علم التجوید، کربلا، مکتبه العلامه ابن فهد الحلی، ۱۴۲۸ق.
- العبد، فریال زکریا، المیزان فی احکام تجوید القرآن، اسکندریه، دارالایمان، ۲۰۱۰م.
- موسوی بلده، سیدمحسن، حلیه القرآن، قواعد تجوید مطابق با روایت حفص از عاصم، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- میرتقی، سیدحسین، تجوید و آواشناسی، قم، مشهور، ۱۳۸۹ش.